Das experiment (2001)

Het Stanford Prison experiment uit 1971 is één van de meest besproken experimenten uit de geschiedenis van de sociale psychologie. Een aantal studenten werden opgesloten in een waarheidsgetrouwe gevangenis. Een deel van hen moesten de rol van gevangene op zich nemen, een ander deel werd aangeduid als bewakers. Bedoeling was om ze twee weken te observeren, om te zien hoe beide groepen met elkaar zouden interageren. Na zes dagen moest het experiment echter vroegtijdig worden stopgezet, omdat het machtsmisbruik van de 'bewakers' de spuigaten uitliep... Das experiment is een fictief verhaal, maar vertrekt vanuit dezelfde premisse als dit Stanford Prison Experiment.

Tarek Fahd - tegenwoordig taxichaffeur, vroeger journalist - is één van de 20 vrijwilligers uit Das experiment die zich inschrijft, zonder goed te weten waar hij juist aan begint. Net als de anderen wordt hij vooral aangetrokken door de grote financiële beloning voor iets wat slechts twee weken zou duren. Op basis van een lotingsysteem wordt hij ingedeeld in de groep van de 12 gevangenen. Wat noch zijn mede-proefkonijnen, noch de professoren en assistenten die het experiment constant via videocamera's volgen, weten, is dat Tarek vlak voor hij de gevangenis binnenstapte een deal sloot met zijn vroegere krant om een reportage te maken over zijn belevenissen. Tarek maakt het de bewakers, die de opdracht gekregen hadden om de orde te handhaven zonder geweld te gebruiken, dan ook niet gemakkelijk. Al snel profileert hij zich als lastpost om reactie uit te lokken en zo het entertainmentsgehalte van zijn toekomstig artikel op te krikken. De reactie van de groep bewakers laat niet snel op zich wachten. En die reactie is ongemeen hard.

Na wat slechts een kwestie van uren was, is de aanvankelijk vrolijke en opgewekte sfeer al veranderd in één van wantrouwen. Op zeer korte tijd ontpoppen de 'bewakers' zich als gemene en sadistische monsters die alle soorten vernederingen en geweld niet uit de weg gaan om hun 'gevangenen' onder de duim te houden. De mentale en fysische toestand van de gevangenen gaat dan ook zienderogen achteruit. De academici die het expeirment opzetten zitten al snel met een moeilijke vraag: zetten ze het experiment stop? Of gaan ze gewoon verder, met het risico dat het serieus uit de hand kan lopen?

Oliver Hirschbiegel kiest voor de gevangenisscènes voor een donkere en realistische benadering, en dat is een juiste keuze. Het claustrofobische gevoel wordt erdoor versterkt en dit bepaalt in grote mate de sterke impact van de film op de kijker. Alles komt zo authentiek over dat je tegelijk vol met fascinatie en vol met afschuwen naar het beeld zit te kijken. Je veroordeelt wat je ziet, maar je vraagt je tegelijk af hoe jij in diezelfde situatie zou reageren. Al is het niet enkel de verdienste van de regisseur dat de film zo realistisch en authentiek overkomt. De voorkennis dat het verhaal gebaseerd is op een waargebeurd experiment doet ook al veel. En het mag misschien niet gezegd worden, maar het feit dat de film in het Duits is verhoogt ook de authenticiteit. Na zoveel holocaustfilms gezien te hebben, is de combinatie van mannen in uniform die in het Duits bevelen brullen vanzelfsprekend geworden.

Spijtig genoeg trekt Hirschbiegel de donkere, claustrofobische lijn niet gedurende de hele film door. Vlak voor Tarek het gevangenisexperiment aanvat leert hij een jonge vrouw kennen, met wie hij een korte romance beleeft. Dit komt slechts kort aan bod in het begin van de film, maar wordt gedurende het experiment regelmatig via flash-backs in beeld gebracht. Een welkome afwisseling van de harde, donkere scènes tijdens het experiment? Persoonlijk vond ik van niet. Niet alleen doorbreken deze flash-backs het verhaal zelf, maar ik denk dat ik de film nog veel sterker gevonden zou hebben als ook de wereld van de kijker - net zoals die van de proefkonijnen - beperkt was tot de vier muren van de gevangenis. Als zij niet kunnen ontsnappen uit hun hel, dan hoeft de kijker dat ook niet te kunnen.

Maar laat dat vooral de pret niet bederven. Het zijn niet die beelden die je je zal herinneren van de film. De gevangenisscènes zijn zo sterk, dat ze sowieso hun stempel op de film en op de beleving van de film drukken. Al de rest is maar bijzaak en ben je direct weer vergeten. De donkere gevangenis zal echter nog lang in je gedachten rondspoken...